درباره هرمیـــنو

هرمینوس یک واژه یونانی باستانی است که معادل مترجم بوده و مستقیماً مرتبط با نام رب‌النوع هرمس است. فعل هرمینو (Hermeneuo) به معنای تفسیر، ترجمه، توضیح، شرح، بیان و توصیف زبان‌های خارجی و نوشتن در مورد آنهاست. معانی دیگر لغت یونانی هرمینوس (میانجی، رابط، کارگزار) حاکی از وجود مترجمان در دوره ماقبل تاریخ، یعنی زمان قبل از ابداع نوشتن، می‌باشد.

خواندن، به عبارتی نوعی ترجمه و تلاشی برای یافتن معنای متنی است که توسط شخصی دیگر نوشته شده است. هنگام گوش دادن به نمایش‌نامه‌های شکسپیر، شخص از خود می‌پرسد که واژگان در طول قرن‌ها دستخوش چه تغییراتی شده‌اند و چه تفاوتی میان طنین این واژگان برای خود نمایش‌نامه‌نویس و نیز برای بازیگران و مخاطبان معاصر وجود داشته است.

از جمله معانی کلمه ترجمه، تفسیر، تعبیر و گزارش کردن است و می‌توان گفت ترجمه در سراسر تاریخ جهان، پیوسته عامل نقل و انتقال فرهنگ میان اقوام و ملت‌های گوناگون بوده است. سابقه ترجمه در ایران به روزگار هخامنشیان می‌رسد (۵۵۹-۳۲۱ ق.م.) که کتیبه‌ها را به زبان‌های دیگری که در امپراتوریشان رایج بود، می‌نوشتند. اما در ایران سه دوره به داشتن نهضت ترجمه شهرت دارد: نخستین نهضت در روزگار ساسانیان به ویژه در دوره پادشاهی خسرو انوشیروان (۵۳۱ -۵۷۱ م) با تأسیس جندی‌شاپور، به وجود آمد که علوم یونانی، رومی و هندی و … به زبان پهلوی ترجمه شدند.

این ترجمه‌ها کتب تاریخی را شامل نمی‌شده است. دومین نهضت ترجمه در اواخر سده دوم هجری قمری، با تأسیس بیت الحکمه (دار الترجمه) که مرکز تجمع ادیبان و دانشمندان و مترجمان بود، به نهایت شکوفایی خود رسید و آثار بسیاری در طب و کیمیا و سایر علوم یونانی به عربی برگردانده شد.

بایستی اذعان کرد که در این دوره به تأسی از حکمت و فلسفه یونانی بیشتر آثاری که شامل علوم کاربردی نظیر طب، نجوم، هیأت، طبیعیات، ریاضیات، الهیات و منطق و فلسفه بودند، برای ترجمه انتخاب می‌شدند و برای تاریخ ارزش چندانی قائل نبودند. تا این‌که به دنبال گسترش روابط ایران با کشورهای اروپایی از دوره صفویه به بعد، نیاز به ترجمه بار دیگر ضرورت پیدا کرد.

اما در اواسط دوره قاجار بود که سومین نهضت ترجمه در ایران به دنبال شکست‌های ایران از روسیه، با ورود هیأت‌های نظامی و علمی خارجی به خصوص فرانسوی به ایران آغاز شد تا آنجا که عباس میرزا چاپخانه‌ای در تبریز ساخت و با تأسیس دارالفنون در دوره ناصرالدین شاه، نهضت ترجمه به بالاترین درجه رشد و تکامل خود تا آن زمان رسید. نخستین کتاب‌های ترجمه‌شده از زبان‌های اروپایی به فارسی شامل کتب مربوط به علوم نظامی و سپس نوشته‌های تاریخی نظیر کتاب‌های پطر کبیر، شارل دوازدهم، انحطاط و سقوط امپراطوری روم و … بودند که برای استفاده از دانشجویان دارالفنون ترجمه شده بودند.

ضرورت شناخت جهان نو و درک پدیده‌های آن مسئله‌ای بود که از همان ابتدا ذهن اندیشمندان قاجاری را به چالش کشید. اگرچه ضرورت شناخت و ترجمه آثار متفکرین اروپایی به ویژه به دوره فتحعلی‌شاه باز می‌گردد، اما این نیاز به مرور شدیدتر احساس شد، به طوری که ما در دوره ناصرالدین‌شاه با یک نهضت ترجمه مواجه می‌شویم که عطش سیری‌ناپذیری در شناسایی عصر نو داشت. این ترجمه اگرچه در پاره‌ای موارد غیرانتقادی بود، اما تأثیر عمیق و به‌سزایی برای درک و پذیرش جهان نو در میان متفکرین این دوره برجای نهاد.

گسست جامعه قاجار از اندیشه سنتی و بروز گرایش‌های نوخواهان در آن دوره پیامد یک خودآگهی انتقادی بود که به دنبال بروز بحران‌های متعدد اجتماعی ـ سیاسی رخ نمود. رشد روز افزون ترجمه آثار سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در روزگار قاجاران، سبب گسترش آگاهی‌های اجتماعی شد.

در این میان چهار عامل روابط سیاسی، علاقه نخبگان فرهنگی ـ‌ سیاسی، نظام آموزشی و ایدئولوژی غالب در انتخاب زبان مورد ترجمه‌‌ تاثیر داشت. این چهار عامل که باعث بیش‌تر شدن فرآورده‌های ترجمه ادبی در بعضی دوره‌ها شدند. اولین عامل که استفاده از زبان را برجسته می‌کند روابط سیاسی است.

علاقه نخبگان فرهنگی و سیاسی جامعه به یکی از زبان‌های خارجی نیز باعث زیاد شدن ترجمه از آن زبان می‌شود. نظام آموزشی نیز عامل مهمی در این جریان بود. از اواخر دوران قاجار که مدرسه شکل گرفت و بیش‌تر تحصیل‌کرده‌ها زبان فرانسه را در دبیرستان می‌خواندند بیش‌تر ترجمه‌ها از زبان‌ فرانسه انجام شدند.

چهارمین عامل رواج ایدئولوژی‌ بود که در ترجمه از زبان آن ایدئولوژی تاثیر داشت. البته بیش‌تر افرادی که ترجمه می‌کردند یا درباری و یا از وابستگان درباریان بودند. از آثاری که در آن دوره ترجمه شده‌اند می‌توان به «خاطرات یک خر» از نویسنده فرانسوی،‌ «طبیب اجباری از مولیه»، «سه تفنگدار» از الکساندر دوما و «بینوایان» که با عنوان «تیره بختان» و با ترجمه میرزا یوسف اعتصام الملک منتشر شد، اشاره کرد.

شکل‌گیری افکار مارکیستی در دهه ۲۰ سبب شد در این دهه آثار نویسندگان کلاسیک روسی مانند تولستوی و داستایوسکی ترجمه شد. حوالی دهه ۵۰ رئالیسم سوسیالیستی شکل گرفت. در این دهه سروش استپانیان آثار چخوف ‌را ترجمه کرد و مترجمانی از جمله سروش حبیبی و ضیاءالله فروشانی خیلی از آثار روسیه را به فارسی ترجمه کردند. آثار آلمانی هم به دلیل چهار عامل مورد ذکر با گرایش‌های مختلف و به همت مترجمانی مثل مهدی سمسار، تورج رهنما، علی‌اصغر حداد، خسرو ناقد، جاهد جهانشاهی و علی عبداللهی ترجمه شدند. اما مجموع آثاری که از زبان آلمانی ترجمه شد حدود ۷۰ اثر است.

فعالیت آمریکایی‌ها در این دوران، سبب شد موسسه چاپ و نشر ترجمه و موسسه انتشاراتی فرانکلین‌ تأسیس شود. تأسیس این مؤسسه از جمله اقداماتی است که آمریکایی‌ها در زمینه ترجمه آثارشان در ایران انجام دادند و این مساله باعث رواج ترجمه آثار آمریکایی در ایران شد. مراوداتی که با آمریکا بود و گسترش فرهنگ آمریکایی در سطح دنیا باعث‌ گرایش گروهی از افراد به سمت ترجمه ادبیات انگلیسی شد. در آن زمان مترجمانی هم‌چون مسعود فرزاد و مجتبی مینوی آثاری را از نویسندگان کلاسیک آمریکا ترجمه کردند.

در دهه ۳۰ افرادی به سمت ادبیات آمریکا رفتند که ما شاهد ترجمه‌های پرویز داریوش، ابراهیم‌ گلستان، سیمین دانشور، نجف دریابندری، ابراهیم یونسی و دکتر صالح حسینی در این زمینه هستیم. از دهه ۴۰ زبان ‌انگلیسی جایگزین زبان فرانسه در دبیرستان‌ها شد. اما مترجمان ایرانی از زبان‌های ایتالیایی، اسپانیولی، ژاپنی و… هم آثاری را ترجمه کردند که البته در بین تمام این زبان‌ها ترجمه از زبان عربی رواج داشته و ترجمه‌ می‌شد.